Amatorskie orkiestry dęte

Nie trzeba mieć wyjątkowej wyobraźni, by ocenić rolę i rangę zjawiska pn. orkiestry dęte w upowszechnianiu muzyki w małej ojczyźnie. Jeśli w wios­ce czterdzieści osób uczy się nut  i opanowania instrumentu pozwalającego na granie zespołowe, to jest skutek kulturowo fantastyczny. A jeśli są to ludzie młodzi, którzy nie ukończyli jeszcze dwudziestu lat, to powiedzmy so­bie otwarcie: żadna szkoła muzyczna nie jest w stanie inspirować ruchu mu­zycznego o takich rozmiarach i efektach. Dlatego „Echo Trombity" ma ogromną popularność i zasługi w podtrzymywaniu i kontynuacji tradycji „dę­ciaków", w upowszechnianiu muzyki. Jak to bywa w kulturze: żniwa są wiel­kie, ale wielkości zbiorów nie da się wycenić...
Ruch ludowy, który powstał po upadku powstania styczniowego, a potem świetnie się rozwijał dzięki pozytywizmowi, na pierwszym miejscu  w swoim programie stawiał cele edukacyjne - pedagogiczne i estetyczne -społeczeństwa, osadzając ideologicznie swój program w warunkach rozbioro­wych. Przesłanie ruchu tchnęło niezwykłym jak na budzenie świadomości narodowej chłopów pragmatyzmem: budować mocne intelektualnie i kulturo­wo społeczeństwo, niezależne ekonomicznie, pod każdym względem samo­dzielne. Stąd rozkwit ruchu spółdzielczego, tworzenie wręcz rewolucyjnego systemu oświatowego na wsi, dynamiczny rozwój kulturalny. W tym ostatnim mieści się popularność orkiestr dętych.
Wśród zespołów, które grają w tym roku w Nowym Sączu, mamy or­kiestry z pięknym rodowodem   XIX-wiecznym, a to: Orkiestrę Dętą ZGH „Boles­ław" z Bukowna (1896), Zakładową Orkiestrę Dętą KWK „Brzeszcze" (1887), Orkiestrę Dętą z Bobowej (1895) oraz mnóstwo orkiestr, które powstały jesz­cze przed I wojną światową.
Właśnie przed I wojną światową powstały: Orkiestra Dęta z Lipnicy Wielkiej, Orkiestra Dęta OSP z Mszany Dolnej, Miejska Orkiestra Dęta m. Brzeska, Orkiestra Dęta „Podstolice" z Wieliczki.
I wojna zatrzymała cały ruch artystyczny polskiej wsi zgodnie ze starożytnym stwierdzeniem: gdy grzmią działa - milkną muzy. Ale w międzywojniu, kiedy ruch ludowy był w stanie wykreować nawet premiera rządu Wincentego Witosa, kiedy pow­stawało wiele stowarzyszeń wiejskich zajmujących się kulturą i oświatą wciąż ubogiej i drugorzędnej klasy chłopskiej, orkiestry dęte rodziły się jak przysło­wiowe grzyby po deszczu. Wśród nich m.in.: Orkiestra Dęta „Andropol" S.A. z Andrychowa (1923), Orkiestra Dęta Zakładów Azotowych w Tarnowie (1928), Młodzieżowa Orkiestra Dęta z Tenczyna ( 1926), Orkiestra Dęta „Grobla" z Grobli (1935), Orkiestra Dęta „Rytm" z Zembrzyc (1922), Orkies­tra Dęta OSP w Lipnicy Dolnej (1928), Orkiestra Dęta OSP z Podwilka (1924), Orkiestra Dęta „Echo Podhala" z Limanowej (1923), Gminna Orkies­tra Dęta z Wojnicza (1928), Młodzieżowa Orkiestra Dęta  z Nidka (1924), Orkiestra Dęta Towarzystwa Przyjaciół Muzyki z Ptaszkowej (1922), Orkiestra Dęta z Laskowej (1931), Młodzieżowa Orkiestra Dęta z Zalasowej (1927).
Znakomicie rozwijający się w II Rzeczypospolitej ruch orkiestrowy znów zamilkł w okresie okupacji. Jeśli prześledzimy dokładnie kroniki po­szczególnych kapel, uderzy nas jedna prawidłowość: instrumenty pochowane w piwnicach, w magazynach, na strychach. Orkiestry umilkły, ale ich członko­wie wiedzieli, że jeszcze zagrają  w wolnej ojczyźnie. I chociaż wielu zginęło na wojennych frontach, w obozach koncentracyjnych, to jednak już w 1945 roku wiele orkiestr zagrało na obchodach święta 1 Maja.
Na czym polega fenomen orkiestr dętych? Przede wszystkim na idei  wspólnego muzykowania. Bywa, że w kapelach grywają całe rodziny lub ro­dzeństwa. W wielu przypadkach ojcowie przekazują orkiestrowe sprawy swo­im synom. Pokolenia wybitnych kapelmistrzów kształtują ten ruch artystyczny. Niemały udział w animowaniu ruchu orkiestrowego mają księża. W większości przypadków orkiestry dęte są największą ozdobą wszelkich uroczystości koś­cielnych. Świeckich również. O tym decyduje widowiskowość, nierzadko pom­nażana przez dołączenie chórów lub dziewcząt na wzór amerykański wyma­chujących chorągiewkami. Gdy taka zrytmizowana młodość idzie ulicą, w sercach obserwatorów przybywa adrenaliny.
W całym ruchu orkiestrowym najbardziej cieszy fakt powstawania nowych orkiestr w sytuacji dla kultury najtrudniejszych. Pamiętamy, że na początku lat 90. w momencie rewolucji transformacyjnej, kultura została zepchnięta na ostatnie miejsce. Wydawało się, że amatorski ruch artystyczny zemrze śmiercią naturalną. Nic takiego na szczęście się nie stało, ponieważ instynkt samoobrony, jaki nosi w sobie każdy Polak z tzw. prowincji (przy założeniu, że prowincja to kategoria intelektualna, a nie geograficzna), na to nie pozwolił. Wprost przeciwnie. W małych ojczyznach nie tylko wzrosła liczba orkiestr dętych, ale także teatrów, zespołów pieśni i tańca, grup muzycznych i wiejskich świetlic. A to wszystko dzieje się mimo, że ruch ludowy, do nie-przyzwoitości upolityczniony, nie ma większego wpływu (nie chce mieć?) na rozwój kultury na wsi.
Tu mi wypada przywołać Małopolskie Centrum Kultury „Sokół" w Nowym Sączu. Gdyby nie osobista miłość do muzyki Antoniego Malczaka (dyrek­tora Centrum, z wykształcenia muzyka) i kilku pracowników „Sokoła":  śp. Jana Woszczyka, Stanisława Migacza, Józefa Bartusiaka, Anny Łatki, Bogdana Potońca, pewnie nie mielibyśmy „Echa Trombity", jednego z najbardziej prestiżowych festiwali orkiestr dętych w kraju. Ale Bogu  i Malczakowi dzięki - mamy. A jest to znakomita forma upowszechniania „dęciaków" i konfrontacji artystycznej najlepszych w Małopolsce zespołów. W każdym spotkaniu finałowym ponad czterdzieści orkiestr, w każdej przeciętnie 45 mu­zyków, to razem daje ok. 1700 ludzi muzykę miłujących i czynnie ją uprawia­jących. Daj Boże, aby te liczby kiedyś przemówiły do wyobraźni ministra kultu­ry i ludzi odpowiedzialnych za politykę kulturalną państwa. Może wówczas doczekamy czasów, kiedy w rubryce „potrzeby" kapelmistrzowie nie będą wymieniać rodzajów instrumentów, jakich im w kapeli brakuje.
Szanowne Dęciaki! Z pochylonym czołem należy Wam oddać cześć za pracę, za miłość do muzyki, za tworzenie duchowego krajobrazu małych ojczyzn. Niniejszym to czynimy, pozostając w nadziei, że „Echo Trombity" będzie brzmieć do końca świata i jeszcze rok dłużej!

Henryk Cyganik