ETNOGRAFIA

To właśnie ich kultura bardzo wyrazista i żywotna w połączeniu z tradycjami ludności miejscowej, stworzyła specyficzny typ kultury pastersko-rolniczej, tak odrębny i jednolity, że o kulturze ludowej Podhala możemy mówić jako o oryginalnej, miejscowej i zajmującej w kręgu narodów karpackich zupełnie wyjątkową pozycję. Widoczne jest to wyraźnie zarówno w sferze kultury duchowej (muzyka, śpiew, taniec) jak i materialnej (strój, budownictwo, narzędzia).

Niemały wpływ na rozwój kultury podhalańskiej odegrał wiek XIX. Pojawienie się "gości" na terenach podtatrzańskich w związku z szybkim rozwojem Zakopanego jako uzdrowiska i ze wzrastającym ruchem turystycznym w samych Tatrach stało się dla górali źródłem nowych dochodów. Entuzjastyczny zachwyt przybyszów nad wszystkim co "góralskie" sprawił, że Podhalanie pierwsi dostrzegli bogactwo tkwiące w tradycyjnej kulturze swojej grupy etnicznej. To między innymi dlatego ubiór góralski nie powędrował do skrzyni, lecz stał się bardziej ozdobny, odżyły stare legendy zbójnickie, stare pieśni i melodie, rozwinęła się architektura i twórczość plastyczna szczególnie popularne niegdyś malarstwo na szkle, zdobnictwo w drewnie, skórnictwo.

Ciekawym zjawiskiem tego regionu jest architektura. W tradycyjnym budownictwie podhalańskim występuje zagroda typu grażdowego, gdzie dom mieszkalny i zabudowania gospodarcze ustawione są w czworobok. Dawna chałupa góralska składała się tylko z jednej izby, sieni i komory. Z biegiem czasu powstawały chałupy dwuizbowe, z izbą "białą" odświętną, bez pieca, ale za to bogato zdobioną i czarną, z paleniskiem, w której toczyło się życie codzienne mieszkańców. Część mieszkalna budowana była z płazów, budynki gospodarskie z okrąglaków. Z końcem XIX w. w większości budynków przed sienią stawiano otwarte werandy, przez które prowadziło wejście do obu izb. Kształt domom góralskim nadawały głównie dachy (wysokie, strome, w szczycie łamane) oraz rzeźbione zdobienia. Wewnątrz miejscem bogatych zdobień roślinnych i geometrycznych były sosręby - belki biegnące od sieni do ściany szczytowej budynku.

Artystycznym rozwinięciem budownictwa góralskiego stały się projekty Stanisława Witkiewicza głównie wille i pensjonaty. Stawiane były na wysokich podmurówkach, często z wyciętymi półkolistymi łukami. W połaci dachu pojawiła się piętrowa facjata z własnym szczytem prostopadłym do głównych ścian szczytowych budynku, a także wyględy - mniejsze pokoiki wysunięte poza połać dachową. Charakterystyczne są również głębokie, odkryte werandy, szeroko wysunięte okapy i podtrzymujące je potężne belki zakończone rzeźbionymi rysiami. 
Równocześnie powstawały też wille w stylu "szwajcarskim" charakteryzujące się szalowanymi ścianami, wielospadowymi łamanymi dachami i ogromną ilością ozdób o motywach roślinnych i geometrycznych wyrzynanych w cienkich deseczkach. Oba te typy budownictwa często w zubożałej formie rozpowszechniły się szeroko po całym Podhalu.

Strój górali podhalańskich jest na ogół jednolity i nie wykazuje większych odmian lokalnych.
Mężczyźni noszą obcisłe portki wykonane z białego sukna (tzw. bukowe). Ich główną ozdobą są wyszywane kolorowo (do roku 1920 z przewagą koloru czerwonego) parzenice (krzesiwa). Z boku szew przykrywa szeroki lampas z czarnej lub granatowej wełny (dawniej czerwony, wąski). Nogawki, zakończone u dołu krótkimi rozcięciami, ozdobione są pomponami (tzw. kistkami). Ozdobą lnianej, prostej w kroju koszuli jest duża srebrna spinka w kształcie serca.
Ważnym elementem stroju jest pas bacowski (opasek) z szerokiego, potrójnie złożonego płata bogato zdobionej skóry, zapinany na cztery mosiężne klamry. Okryciem wierzchnim jest zarzucona na ramiona i związana pod szyją czerwoną wstążką cucha (gunia), wykonana z białego sukna, zdobiona haftowaniem na rękawach i przy szyi. Dawniej na bardziej uroczyste okazje noszono tzw. czarne cuchy - nieco dłuższe, z ciemnobrązowego sukna. Obecnie używana jest ona w czasie wesela jako strój drużbów (pytacy) i starostów weselnych. Często używanym okryciem wierzchnim jest serdak - krótki kożuszek bez rękawów, ozdobiony aplikacjami z kolorowej skórki i haftowaniem. Strój uzupełnia czarny kapelusz z szerokimi skrzelami (rondem), ozdobiony dawniej sznurem muszelek (obecnie imituje je plastikowa kostka). Obuwie to tradycyjne skórzane kierpce, obecnie często zdobione metalowymi kółeczkami.

Strój damski składa się z białej koszuli z bufiastymi rękawami, której kołnierz - duży, okrągły i rękawy zdobione są białym ażurowym haftem (tzw. richelieu). XIX-wieczne granatowe spódnice drukowane w miejscowych farbiarniach w drobny biały wzorek zastąpiły obecnie spódnice wełniane z fabrycznego tybetu w wielkie róże umieszczone na jaskrawych kolorowych tłach. W okresie międzywojennym z podhalańskiego stroju kobiecego zniknęła zapaska - tak popularna w strojach ludowych niemal wszystkich regionów Polski. Pozostał natomiast fartuch, czyli halka - biała, nieco krótsza od spódnicy, zdobiona, podobnie jak koszule, białym haftem richelieu. Uzupełnieniem stroju jest gorset - dawniej z czarnego aksamitu ozdobionego srebrnym sznurkiem i wykańczany u dołu szerokimi ząbkami, obecnie często z tego samego materiału co spódnica lub jednokolorowy (biały, czerwony) haftowany i naszywany cekinami - wpływ mody krakowskiej. Nieodzownym uzupełnieniem stroju są naturalne korale.

W folklorze podhalańskim szczególne miejsce przypada folklorowi muzycznemu. Wyróżnia się on niespotykaną gdzie indziej jednolitością stylu muzycznego, troskliwie pielęgnowanego przez kapele ludowe. Skład kapeli jest zazwyczaj stały: pierwsze skrzypce (prym), dwoje skrzypiec wtórujących (sekund) i trzystrunowe basy. Gra prymisty ozdobiona licznymi figuracjami, jest z reguły popisem improwizacji na temat śpiewanej nuty.